سکته ی مغزی Stroke

دکتر عطا انصاری

سکته ی مغزی یک حمله ی مغزی ناگهانی و خطرناک است و بر اثر بسته شدن و یا پاره شدن یکی از عروقی که خون را به مغز می رساند، تولید می شود و باعث کمبود اکسیژن در مغز شده و گاهی باعث مرگ می شود. در نزد بیشتر افراد علامتی قبل از حمله ی بیماری وجود ندارد.

سکته ی مغزی عوارض مختلفی دارد و بیش از نیمی از افراد دچار عوارض دائمی آن می شوند و تقریبا از بین ده بیمار یکی کاملا خوب می شود. عوارض باقی مانده بستگی به محلی از مغز که صدمه دیده دارد. بعضی ها دچار مشکلاتی در حرف زدن و نوشتن پیدا می کنند. بعضی دچار فلج ناقص یا کامل نیمی از بدن می شوند و یا اختلال در حافظه پیدا می کنند. هرچه مقدار بیشتری از مغز دچار کمبود اکسیژن شده باشد، عارضه ی تولید شده بدتر خواهد بود.

وقتی که به سلول های عصبی اکسیژن نرسد در عرض چند دقیقه می میرند و سلول دیگری جای آنها تولید نمی شود. هرچه شخص زودتر به بیمارستان برسد احتمال اینکه دچار عوارض صدمه ی مغزی بشوند، کمتر است.

مغز انسان آمادگی دارد که خود را با وضع جدید عادت بدهد و بعضی از سلول های عصبی سالم گاهی می توانند مسئولیت سلول های مرده را به عهده بگیرند اگر آنها را با بعضی از تمرینات تقویت کنیم.

علل سکته مغزی

به طور عمومی فشار خون بالا یکی از عوامل مهم است. وقتی فشار خون در سرخرگها بالاست به تدریج باعث تضعیف آنها می شود و مویرگها می توانند بترکند. عامل خطرناک دیگر آتریواسکلروز یا رسوب ذرات چربی بر روی جدار سرخرگها و ایجاد پلاک می باشد که باعث بسته شدن یکی از سرخرگهای مغز می شود.

علت اصلی یک سکته ی مغزی را همیشه نمی توان یافت، بنابراین مهم است که پزشک شما با آزمایشات مختلف عوامل خطر را برطرف کند تا از سکته های بعدی جلوگیری شود.

پیشگیری

به علت پیشرفت پیشگیری در افرادی که در خطر هستند، میزان سکته ی مغزی به مقدار قابل ملاحظه ای کم شده، با این حال متأسفانه امروز در کانادا سالیانه بیش از پنجاه هزار نفر دچار سکته ی مغزی می شوند و حدود شانزده هزار نفرشان می میرند. با اینکه میزان مبتلایان به سکته ی مغزی خیلی کمتر از سکته ی قلبی است، ولی بیشتر از آن باعث مرگ و صدمات ثانویه می شود.

سه چهارم سکته های مغزی در نزد افراد 65 سال به بالا پیش می آید و میزان آن در زن و مرد یکسان است و به ندرت ممکن است در کودکان و جوانان نیز دیده شود.

انواع سکته های مغزی

سه نوع سکته ی مغزی وجود دارد. دو نوع اول بر اثر بسته شدن یک سرخرگ مغزی تولید می شود و نوع سوم بر اثر خونریزی داخل جمجمه.

ـ ترومبوز مغزی 40 تا 50 درصد سکته های مغزی را تشکیل می دهد و بر اثر رسوب چربی ها به صورت یک پلاک در جدار یک سرخرگ و بالاخره بسته شدن کامل آن تولید می شود و در نتیجه اکسیژن و مواد غذایی لازم برای فعالیت نرون هایی (سلول های عصبی) که با این سرخرگ تغذیه می شدند، نمی رسد و باعث مرگ آنها می شود.

ـ آمبولی مغزی حدود 30 درصد سکته های مغزی را تشکیل می دهد و مانند ترومبوز مغزی یک سرخرگ بسته شده و فرقش با ترومبوز این است که لخته ی خونی که سرخرگ را بسته در جای دیگری از بدن تولید شده و توسط گردش خون به سرخرگ مغزی رسیده و آن را مسدود کرده و معمولا از یکی از سرخرگ های قلبی و یا سرخرگ گردنی (کاروتید) به مغز رسیده است.

ـ خونریزی مغزی در حدود 20درصد سکته های مغزی را تشکیل می دهد و کشنده ترین نوع سکته های مغزی است و بر اثر پاره شدن یک آنوریسم می باشد. آنوریسم قسمت کوچکی از سرخرگ است که بر اثر اتریواسکلروز و یا فشار خون گشاد و صدمه پذیر شده و می ترکد و در نتیجه به غیر از اینکه قسمتی از مغز دچار بی اکسیژنی و بی غذایی می شود، خونریزی باعث می شود که فشار به نسج مغز وارد شده و سلول های دیگری را نیز نابود کند. خونریزی مغزی می تواند در مرکز و یا کناره های مغز در داخل جمجمه پیش بیاید.

پیش بینی می شود که یک تا پنج درصد بزرگسالان دارای آنوریسم در مغز هستند و به طور تصادفی در آزمایش هایی که برای مشکلات دیگر سلامتی وجود داشته، تشخیص داده می شود. امکان خونریزی مغزی بر اثر فشار خون بالا یا خونریزی یک غده داخل جمجمه و یا بر اثر مشکلات انعقاد خون نیز به وجود بیاید.

امکان دارد که بسته شدن یک سرخرگ به طور موقتی باشد و لخته به طور طبیعی از بین برود و هیچ گونه اثر بدی هم باقی نگذارد که به آن سکته کوچک می گویند و علائم آن مانند علائم سکته ی واقعی است ولی در عرض چند دقیقه از بین می رود ـ یعنی مدتی که لخته جذب بشود و حرکت کند. سکته کوچک علامت خطرناکی است و باید جدی گرفته شود و نشاندهنده آنست که امکان سکته ی واقعی زیاد است و بسیار مهم است که هر چه زودتر با پزشک مشورت شود.

علائم سکته مغزی

سکته ی مغزی می تواند تولید فلج در بدن و حالت اغما بکند و بعضی وقت ها با وجود یکی از علائم زیر تشخیص داده می شود:

ـ سرگیجه و از دست دادن ناگهانی تعادل بدن.

ـ از دست دادن حس ـ یا فلج صورت ـ یا یک دست (از کتف تا انگشتان) یک پا و یا یک طرف کامل بدن.

ـ یک اشکال ناگهانی در حرف زدن و فهماندن منظور.

ـ از دست دادن ناگهانی بینایی یک چشم و یا مشکل در بینایی یک چشم.

ـ سردرد ناگهانی بسیار شدید و گاهی همراه با استفراغ.

در صورت بروز هر یک از این علائم باید بلافاصله بدون از دست دادن وقت با آمبولانس به سرویس اورژانس بیمارستان مراجعه کرد.

چه کسانی در خطر هستند

ـ کسانی که قبلا دچار سکته ی کوچک و یا سکته ی واقعی شده بودند.

ـ کسانی که دچار یک بیماری قلبی مانند دریچه ی غیرطبیعی، کم کاری قلبی و یا آرتیمی قلبی هستند و کسانی که اخیرا دچار سکته ی قلبی شده اند(انفارکتوس میوکارد).

نوعی آریتمی (اختلالات ریتم قلب) به نام فیبریلاسیون اوریکولر از همه خطرناک تر است، زیرا باعث توقف خون در قلب می شود و می تواند تولید لخته خونی بکند و اگر این لخته تا رگ های مغزی حرکت کند تولید سکته ی مغزی می کند.

ـ اشخاص دیابتیک ـ بیماری قند تولید اتریواسکلروز می کند و باعث می شود که قدرت حل کردن لخته توسط بدن کم بشود.

ـ کسانی که اشکالات گردش خون در سرخرگهای ساق پا دارند که علامت آن درد در هنگام راه رفتن و سنگینی ساق پا می باشد. گردش خون می تواند در بعضی نقاط کاملا قطع شده باشد.

ـ اشخاصی که از میگرن رنج می برند.

ـ اشخاصی که دچار اپنه در خواب هستند. اپنه می تواند باعث بالا رفتن فشار خون شده و به تولید لخته های خونی کمک کند.

ـ اشخاصی که دارای تعداد بسیار زیادی گلبول قرمز در خون (پلی گلوبولی) هستند.

ـ اشخاصی که یکی از والدین یا فامیل نزدیک دچار این بیماری بوده اند.

چه عواملی باعث خطر هستند

دو عامل اصلی

ـ فشار خون بالا مهمترین عامل خطر است. فشار خون بالا باعث ضعف جدار عروق خونی در تمام بدن و همین طور در مغز می شود.

ـ کلسترول بالا ـ بالا بودن مقدار کلسترول بد LDL و یا تری گلیسیرید بالا به آتریواسکلروز و سختی جدار عروق کمک می کند.

عوامل دیگر

ـ مصرف دخانیات به تولید آتریواسکلروز کمک کرده و نیکوتین آن به عنوان تحریک کننده قلب و بالا برنده فشار خون مضر است و هم چنین منوکسید دوکربن که در دود سیگار وجود دارد باعث کم شدن مقدار اکسیژنی که به مغز می رسد می شود، زیرا بجای اکسیژن بر روی گلبول قرمز می چسبد.

ـ چاقی

ـ بدی تغذیه

ـ استرس مزمن

ـ میزان بالای مصرف الکل و مواد مخدر قوی مانند کوکائین

ـ مصرف داروهای ضدبارداری از راه دهان مخصوصاً برای خانم های بالای 35 سال که در معرض خطرات ذکر شده هستند.

باید در نظر داشت که در صورت بیماری های عروق قلب و به طور کلی خود قلب این عوامل خطرناکترند.

پیشگیری

به علت این که سکته مغزی عوارض بدون بازگشت دارند باید بیشتر به پیشگیری توجه داشت. برای این کار باید عوامل خطر را درمان کرد و آزمایشات لازم را انجام داد.

ـ مرتباً با پزشک تان مشورت کنید تا یک سری معاینه و آزمایشات کامل انجام دهد. پزشک شما با گوش کردن صدای سرخرگ کاروئید اگر شک کند که ممکن است سرخرگی دچار گرفتگی باشد دستور اکوگرافی داپلر می دهد که نشان دهنده درجه تنگی سرخرگ می باشد.

ـ مرتباً فشار خونتان را کنترل کنید. اگر از فشار خون بالا رنج می برید آن را درمان کنید حتی اگر اثرات آن را احساس نمی کنید، زیرا مهمترین علامت خطر است.

ـ رژیم غذائی بسیار مهم است مخصوصاً از مصرف غذاهای شور باید جلوگیری شود.

ـ ورزش مرتب

ـ اگر مشروب می نوشید مقدار آن را کم کنید.

ـ اگر سیگار می کشید فوراً ترک کنید. این ها می توانند کمک کنند که فشار خونتان پایین بیاید. در صورت لزوم پزشک شما داروهای لازم مثل بتابلوکان و ادرار آورنده ها را تجویز می کند. هر بار که با پزشکتان ملاقات دارید از او بخواهید فشارتان را اندازه بگیرد.

ـ مرتباً میزان چربی خونتان را اندازه گیری کنید و در صورت بالا بودن به فکر درمان آن باشید. در کانادا هر 5 سال برای آقایان بالاتر از 40 سال و خانم های یائسه 50 سال به بالا و برای کسانی که در خطرند مانند بیماران دیابتیک، فشار خون بالا، مصرف کنندگان دخانیات، افراد چاق (چربی زیاد دور شکم)، کسانی که سابقه خانوادگی بیماری های قلبی دارند و سایر اشخاص در خطر، آزمایشات باید مرتباً انجام شود.

ـ قند خون را مرتباً آزمایش کنید تا از دیابت جلوگیری کنید و اگر دچار بیماری قند هستید میزان قند خونتان را کنترل کنید. اگر هنگام آزمایشات سالانه پزشک شما لازم دید می تواند دستگاه های اندازه گیری را برایتان تجویز کند که صبح ها ناشتا قندتان را امتحان کنید. در استان کبک بدون نسخه هم می شود این دستگاه ها را خرید ولی کمی گران تر است.

ـ اگر ضربان قلبتان تند است با پزشک مشورت کنید.

ـ بیماری های قلبی را درمان کنید.

ـ مصرف الکل را کم کنید.

ـ به طور روزانه فعالیت های ورزشی را انجام دهید.

ـ یعنی به طور کلی وضع و عادات زندگی تان را عوض کنید.

ـ در صورت لزوم نوع داروی ضدبارداری را عوض کنید. خانم های 35 سال به بالا که از قرص های ضدبارداری استفاده می کنند و خانم هایی که در خطرند (سیگار می کشند و یا فشار خون بالا دارند) باید از سیستم های دیگری استفاده کنند مانند استریله و یا قرص هایی که پروژسترون ندارند.

ـ تغذیه روی عوامل خطرها بسیار موثر است. دانشمندان روی 375 مطالعه علمی که بین سال های 1979 تا 2004 انجام شده بود تحقیق کردند و نتیجه گرفتند که تغذیه می تواند به پیشگیری از سکته مغزی کمک زیادی بکند. غذای کم نمک کمتر از 1150 میلی گرم در روز که دارای پتاسیم و منیزیم زیاد باشد باعث پایین آمدن فشار خون شده از سکته مغزی جلوگیری می کند. غذاهای سرشار از سبزی و میوه معمولاً دارای مقدار زیادی پتاسیم هستند مانند نان کامل ـ آجیل ـ دانه ها ـ حبوبات و سبزی هایی که برگ های سبز پر رنگ دارند. این مطالعات نشان داد که افرادی که روزانه مقدار زیادی از این نوع غذاها همراه دو وعده غذای ماهی در هفته می خوردند کمتر در خطر سکته مغزی هستند.

مطالعات دیگر نشان داده که چای سبز به پیشگیری از سکته مغزی کمک می کند و رژیم غذائی مدیترانه از فشار بالای خون پیشگیری می کند.

پیشگیری از دچار شدن دوباره

گاهی به افرادی که یک بار دچار سکته کوچک و یا سکته واقعی بر اثر یک ترومبوز یا یک آمبولی مغزی شده اند پیشنهاد می شود که روزانه یک داروی ضد انعقاد خون مصرف کنند. این دارو باعث می شود که امکان تولید لخته خونی خیلی کم بشود. معمولاً از یک مقدار کم آسپرین استفاده می شود. داروهای دیگری هم وجود دارد که از چسبیدن پلاکت ها به هم جلوگیری می کند و یا برای کسانی که نمی توانند از آسپرین استفاده کنند به کار می رود.

درمان های دارویی سکته مغزی

بسیار مهم: سکته مغزی یک اورژانس پزشکی است و احتیاج به درمان فوری دارد. درست مانند سکته قلبی، بیمار باید بلافاصله هر چه زودتر به مرکز پزشکی برسد. حتی اگر علائم بیماری فقط چند دقیقه طول بکشد، هر چه زودتر درمان شود احتمال عوارض بد بعدی کمتر است.

اولین هدف درمان کم کردن صدمات وارد شونده به مغز است. اگر سکته خطرناک باشد بیمار چندین روز در بیمارستان تحت نظر باقی می ماند. بعضی وقت ها احتیاج به یک دوره توان بخشی در مراکز مخصوص و یا در منزل لازم می شود و بعد باید علت سکته را جستجو و درمان کرد مثلاً فشار خون بالا یا آریتمی قلبی را درمان کرد.

داروها

تنها یک دارو می تواند خطر صدمات غیرقابل برگشت را کم کند، چون که اگر علت سکته مغزی ترومبوز یا آمبولی باشد باید از فعال کننده پروتئین خونی که به حل لخته کمک می کند و plasminogène Tissulaire نام دارد استفاده کرد و برای این که مفید واقع شود دارو باید از طریق تزریق در سیاهرگ در سه ساعت اول بعد از حمله مغزی انجام شود.

چند ساعت بعد از سکته مغزی غیر خونریزی مغزی از داروهای ضد انعقاد مانند هپارین استفاده می شود که کمک می کند از تولید لخته های جدید در عروق جلوگیری شود و هم چنین از بزرگتر شدن لخته ها در صورتی که وجود داشته باشند، جلوگیری شود. هنگامی که از شدت بیماری کاسته شد پزشک معمولاً از داروهای ضد انعقاد و سبک تر مانند آسپرین برای تمام عمر بیمار استفاده می کند. در هنگام درمان توان بخشی از داروهای دیگری می شود استفاده کرد مثلاً از داروهای ضداسپاسم برای کمک به نرم شدن عضلات.

جراحی

اگر خونریزی مهمی تولید شود عمل جراحی مغز برای برداشتن خون جمع شده لازم می شود. اگر جراح یک آنوریسم پیدا کرد آن را درمان می کند که از تولید سکته های بعدی جلوگیری شود و درمان آن قرار دادن یک سیم پلاتین در داخل رگ گشاد شده برای بستن آن می باشد.

توجه ـ ممکن است در هنگام یک سری آزمایشات پزشکی یک آنوریسم مغزی پیدا شود که خونریزی نکرده در این حال انجام یک عمل جراحی برای پیشگیری از سکته مغزی یک تصمیم بسیار مهم و قابل توجه است زیرا عمل جراحی احتمال دارد یک تا دو درصد عوارض ثانویه بسیار بد عصبی داشته باشد و یک درصد هم احتمال مرگ بیمار است و در نتیجه مطالعات دیگری لازم است که انجام شود که بیمار هم بداند آیا واقعاً چنین عملی برای جلوگیری از یک سکته مغزی که در آینده ممکن است انجام شود لازم است یا نه. پزشکان توصیه می کنند اگر بیمار کمتر از 55 سال دارد بهتر است عمل انجام شود و برای اشخاص بیشتر از 55 باید نتایج خوب و بد آن را به دقت بررسی کرد.

* عطا انصاری استاد سابق دانشکده پزشکی دانشگاه کیسانگانی Kisangani است.